Soja2024-11-14T22:35:15+01:00
Desojaboonis een peulvrucht afkomstig van de sojaplant, die als grondstof voor veel sojaproducten wordt gebruikt. Soja bevat 19% vet en 35% eiwit. Sojaolie is de meest geconsumeerde plantaardige olie wereldwijd. Sojabonen produceren aanzienlijk meer eiwit per hectare dan de meeste andere gewassen.1 Ook is ontvet sojameel een belangrijke en goedkope bron van eiwitten voor diervoeders.
Gezondheid
Soja is een gezonde bron van plantaardige eiwitten, onverzadigd vet, koolhydraten, vezels en andere belangrijke voedingsstoffen. Sojaproducten zoals ongezoete sojadrink, tofu, tempeh en sojaolie, staan dan ook in de Schijf van Vijf van het Voedingscentrum. Wanneer je melk vervangt door sojadrink, is het raadzaam om een sojadrink te kiezen die verrijkt is met calcium en B-vitamines.Net zoals alle bonen, zijn rauwe sojabonen toxisch. Door het koken en fermenteren van de bonen wordt soja ontdaan van de schadelijke stoffen.
De Europese voedselveiligheidsautoriteit EFSA heeft 20 gezondheidsclaims over soja onderzocht. Voor deze gezondheidsclaims bleek in de huidige wetenschappelijke literatuur geen, dan wel onvoldoende bewijs te bestaan.8 Sommige onderzoeken lieten bij een zeer hoge inname van soja zien dat de kans op borstkanker verminderd werd. Deze studies waren niet van hoge kwaliteit. In betere studies waarbij er gematigd soja wordt gebruikt, wordt geen beschermend effect gevonden.8
Fyto-oestrogenen
Door de populariteit van soja kwamen ook meer twijfels over soja naar boven. Met name over de isoflavonen, ook wel fyto-oestrogenen of plantoestrogenen, die in grote veelvoud voorkomen in soja. Omdat de plantoestrogenen in soja nogal lijken op het menselijke oestrogeen, bestond er zorg dat het menselijk lichaam het onderscheid niet zou kunnen maken tussen deze twee stoffen. Uit onderzoek door gezaghebbende organisaties blijkt dat er bij normale inname van soja geen gezondheidsrisico bestaat. Dit is in lijn met de bevinding dat in Azië en Zuid-Amerika volwassenen en kinderen veel sojaproducten consumeren zonder gevolgen voor de gezondheid.8 Een voorbeeld is de meta-analyse door Hamilton-Reeves en collega’s (2008) van 32 studies naar de vruchtbaarheid van mannen. Zij concludeerden dat op soja gebaseerde plantoestrogenen het oestrogeengehalte niet verhogen of het testosteronniveau bij mannen verlagen.9 Ook de literatuurstudie van Jargin (2014) concludeerde dat afgezien van enkele beschreven gevallen er geen enkel wetenschappelijk onderzoek bestaat dat een wijziging van geslachtsgerelateerde kenmerken of feminisering bij de mens als gevolg van de consumptie van soja aantoont.1,2,10
De Nederlandse Gezondheidsraad heeft uit voorzorg een bovengrens ingesteld aan de inname van isoflavonen tijdens een zwangerschap van 1 mg per kg lichaamsgewicht per dag. Iemand die zwanger is en 64 kilo weegt, kan ongeveer 3 porties soja per dag consumeren. Bijvoorbeeld 100 gram tofu, 100 gram tempeh, en 200 ml sojamelk. Of 200 gram sojayoghurt, 250 gram sojaburgers en 75 gram edamame boontjes.44
Enzymremmers
Enzymremmers uit soja worden soms genoemd als een reden waarom soja ongezond zou zijn. Voorbeelden van enzymremmers in soja zijn bijvoorbeeld de enzymremmers fytinezuur, anti-amylase en anti-trypsine. Deze stoffen zorgen voor een verminderde opname van bepaalde voedingsstoffen.11 Alleen zit in vrijwel alles wat we eten enzymremmers, dus het is onmogelijk om enzymremmers te vermijden. De werking van enzymremmers is zo zwak dat je nog steeds meer dan genoeg voedingsstoffen kunt opnemen om gezond te blijven.12 Ook wordt de invloed van enzymremmers nog extra verminderd als ze eerst verhit worden, zoals bij het koken van eten. Er is niet wetenschappelijk bewezen dat de enzymremmers in soja anders of erger zijn dan die in ander voedsel.13 Enzymremmers kunnen soms juist gezond en nuttig zijn. Zo wordt anti-amylase uit soja juist aangeraden voor mensen met diabetes om ervoor te zorgen dat het lichaam iets minder glucose opneemt.14 Andere studies laten zien dat supplementen met heel veel geconcentreerde enzymremmers erin kunnen helpen om obesitas, diabetes en andere ziektes tegen te gaan.15,16
Saponinen
Daarnaast wijzen sommige blogs op zogenaamde gevaarlijke ‘saponinen’. Saponinen zitten in veel verschillende groentes.17 Ze worden op veel websites18 gepromoot om de gezondheidsbevorderende werking en werden ook gebruikt in sommige traditionele medicijnen en worden nu nog steeds gebruikt in slijmoplossende middelen en om de cholesterolhuishouding te verbeteren.19,20 Het is niet wetenschappelijk bewezen dat saponinen in soja schadelijk zijn.21
Goitrogenen
Een laatste reden waarom soja soms als ongezond wordt gezien is omdat er goitrogenen in zitten die tot schildklierproblemen zouden leiden. Er is alleen niet wetenschappelijk bewezen dat goitrogenen slecht zijn voor mensen met een gezonde schildklier.22 Alleen mensen die al een schildklierafwijking hebben wordt aangeraden om weinig goitrogenen te eten. Een beetje soja is geen probleem, maar als mensen met een vertraagde schildklier te veel goitrogenen binnenkrijgen, vooral vrij snel na het innemen van hun medicatie, dan kan dat problemen veroorzaken in combinatie met deze medicatie.23 Ook mensen met eenjodiumtekort wordt aangeraden om niet te veel goitrogenen te consumeren. Goitrogenen komen niet alleen voor in soja, maar ook in ander voedsel, zoals aardbeien, broccoli en spruitjes.24
Hemagglutinine
Het enige ongezonde in soja en andere soorten bonen is eigenlijk hemagglutinine. Deze stof zorgt voor het samenklonteren van rode bloedcellen en bij te veel hiervan krijg je last van voedselvergiftiging (misselijkheid, overgeven, diarree). Gelukkig zit er alleen veel hemagglutinine in ongekookte bonen, dus door ze gewoon te koken gaat de hemagglutinine eruit en zijn bonen, inclusief sojabonen, gewoon gezond om te eten.25
Verwerking tot grondstoffen
Sojabonen worden op verschillende manieren verwerkt tot grondstoffen. Voor de productie van sojadrink (en tofu) worden de bonen samen met water vermalen, waarna de vloeistof van de pulp wordt gescheiden. Deze sojadrank dient ook als basis voor de productie van tofu.
Sojabonen worden ook geteeld als grondstof voor veevoer en de productie van sojaolie. In dit proces wordt de sojaboon verwerkt tot drie grondstoffen: eiwitrijk sojaschroot (75%-76%) dat verwerkt wordt tot sojameel; sojaolie (ongeveer 19-20% van het gewicht van de verse sojaboon) en; sojahullen (5%). Bij de verwerking van de sojaboon, wordt de boon eerst ontdaan van zijn schil, de hul. Uit de gepelde bonen wordt vervolgens de olie geperst. De olie wordt gescheiden van het schroot met behulp van organische oplosmiddelen. Wat achterblijft is het sojaschroot. Dit wordt, nadat het ontdaan is van de oplosmiddelen, direct vermalen tot sojameel, zodat het kan dienen als eiwitrijke grondstof voor voornamelijk veevoeder, en voor een kleiner deel voor de productie van producten voor humane consumptie. De sojahullen zijn eiwit- en vetarm, maar vezelrijk. De vezels zijn goed verteerbaar en hebben een goede vocht opnemende eigenschap. De hullen worden gebruikt als grondstof in veevoer.
In Nederland staan twee sojapersfabrieken. Naast Cargill in Amsterdam, heeft het bedrijf ADM in Europoort een sojapersfabriek waar sojabonen worden geperst tot sojaschroot en ongeraffineerde oliën.2 Samen persten ze driekwart van alle sojabonen die in 2013 Nederland binnenkwamen: 2,4 miljoen ton aan sojabonen. De veehouderijsector is verreweg de grootste verwerker van soja. Vrijwel al het veevoer is bestemd voor de Nederlandse veehouderij.
Wat is sojaschroot?
Sojaschroot is het bestanddeel van de sojaboon wat overblijft nadat de hul verwijderd is en de boon uitgeperst is. De olie die uit de boon komt na het uitpersen (‘crushing’) wordt onder andere gebruikt in voedingsmiddelen en cosmetica. Sojaschroot is een eiwitrijk bestanddeel van de sojaboon en wordt – nadat het vermalen is tot meel – vaak gebruikt als diervoeding.34 Sojameel kan ook gebruikt worden voor menselijke consumptie. Indonesië kent bijvoorbeeld Oncom als traditioneel basisvoedsel op basis van sojameel.
Sojameel als veevoer is een hoofdproduct
Wereldwijd wordt 75% van de sojaproductie gebruikt als onderdeel van het voer wat we geven aan de dieren die we gebruiken voor onze voeding en in Europa ligt dit percentage zelfs nog hoger.33 Een bewering die vaak gedaan wordt is dat de soja die gebruikt wordt voor veevoer afval is (sojaschroot). Sojaschroot is zeker geen afval. Sterker nog, als naar de marktwaarde wordt gekeken, blijkt sojaschroot het hoofdproduct te zijn (zie grafiek).35
Profundo heeft in opdracht van Milieudefensie onderzoek gedaan naar de ontwikkeling van de vraag naar soja over een periode van 50 jaar en dit zijn een aantal van hun bevindingen: 57% van de wereldwijde vraag naar soja komt uit de vlees- en zuivelsector; 36% komt vanuit afnemers die sojaolie gebruiken in hun producten en 6% wordt direct gebruikt voor voedsel (gehele sojaboon zonder ‘crushing’). Als de vraag naar sojameel zou wegvallen dan zou de prijs van sojaolie dusdanig stijgen dat deze niet meer kan concurreren met andere plantaardig oliesoorten.35
Waardeaandeel per sojafractie (%)
Sojateelt in Nederland
Het is mogelijk om soja in Nederland te telen, wat op kleine schaal al wordt gedaan.3 Deze ‘Nedersoja’ is niet genetisch gemodificeerd.4 In 2016 waren er nog slechts 20 Nederlandse boeren die soja teelden,4 met een oppervlakte van 150 hectare aan Nederlandse akkers. Alpro is een van de afnemers van nedersoja. 5 Bijvoorbeeld op akkerland De Kortenhof wordt nedersoja geteeld voor Alpro.6
In 2016 is in de Green Deal Soja afgesproken dat er binnen enkele jaren 10.000 hectare soja op de Nederlandse akkers moet groeien. Deze overeenkomst is gesloten tussen coöperatie Agrifirm, de ministeries van Economische Zaken en Infrastructuur & Milieu en de provincies Groningen, Friesland en Drenthe.7
Waar wordt soja voor gebruikt?
In de westelijke wereld wordt soja hoofdzakelijk gebruikt voor de productie van veevoeder. De plantaardige olie wordt voornamelijk gebruikt in voedingsproducten. Nederlanders eten slechts 7% van de soja direct. De overige 93% wordt geconsumeerd via dierlijke producten zoals zuivel en vlees. Ook wordt soja gebruikt bij de productie van kleding en kaarsen.
Dierlijke consumptie
De vee-industrie is de grootste afnemer van soja. Volgens het Wereld Natuurfonds wordt wereldwijd ongeveer 75% van alle sojabonen gebruikt als veevoer.26 Omdat in Europa relatief meer dierlijke producten worden gegeten, ligt dit percentage in Europa zelfs op 93%.27 En in de Verenigde Staten wordt 98 procent van de soja gevoerd aan varkens, kippen en koeien.28
Sojagebruik Nederland
In een jaar verbruikt de Nederlandse mengvoerindustrie 2,0 miljoen ton sojabonen. Zo’n 90% van de in Nederland ingevoerde soja wordt gebruikt voor veevoer. Kanttekening daarbij is dat een groot deel van de eindproducten wordt geëxporteerd. Als alleen gekeken wordt naar de productie van vlees, melk en eieren voor de binnenlandse markt, dan wordt het verbruik van sojaproducten geschat op 700 duizend ton per jaar. Hierbij is het sojaverbruik voor andere diersectoren zoals geiten, schapen, paarden, konijnen, huisdieren en vis niet meegenomen.29
Soja in veevoer in Nederland
Het gemiddelde gehalte aan sojaproduct in het mengvoeder varieert van 8,4% bij vleesvarkens tot 25,6% bij vleespluimvee (gemeten over de periode 2011-2013).29
Volgens de Nederlandse zuivelorganisatie bestaat het dieet van een melkkoe vooral uit gras (69%), mais (23%) en krachtvoer (8%). Het krachtvoer bestaat voor 15% uit soja (RTRS). Daarmee zou het dieet van een melkkoe voor 1% uit soja bestaan.30 Daar staat tegenover dat Nederland op 1 april 2015 ruim 1,6 miljoen melkkoeien telde.31 Nederland telt 128 miljoen landbouwhuisdieren (in 2015) waarvan 106 miljoen kippen, 12 miljoen varkens, 4 miljoen runderen, 1 miljoen schapen en 1 miljoen pelsdieren.32
Humane consumptie
Op veel producten kom je soja tegen als ingrediënt zoals soja-lecithine, soja-olie en soja-eiwitten. 85% van de soja wordt gebruikt als sojaolie in producten zoalsmargarines,8 zeep, slaolie en mayonaise. Daarnaast wordt de sojaboon verwerkt in producten zoals tofoe, tempeh, sojasaus, sojadrink en sojaolie. Daarnaast worden steeds meer luxere producten gemaakt van soja, zoals kookroom,koffieroom,slagroomenkwark.
Sojadrink
Sojadrink is een melkvervanger die gemaakt wordt van sojabonen. Bij de productie worden de gepelde bonen samen met water vermalen, waarna de vloeistof van de pulp wordt gescheiden. De sojaboon wordt tijdens dit proces verwerkt tot 14% hullen, 22% pulp en 64% bruikbare basis voor sojadrink.38 Door de toevoeging van water in het proces, bestaat sojadrink uiteindelijk voor ongeveer 5,9% aan sojabonen.39 Omgerekend is bij een industrieel proces ongeveer 92 gram aan ongepelde sojabonen nodig om 1 liter sojadrink te maken. Deze sojadrink dient ook als basis voor de productie van tofoe. De bonensmaak wordt vermeden door speciale verwerkingstechnieken. Sojadrink is van zichzelf niet zoet en wordt daarom vaak gezoet.
Verrijkte sojamelk bevat ongeveer 120mcg calcium per 100 ml, evenveel als halfvolle koemelk. 40,41 Aan verrijkte sojamelk worden vaak ook nog andere voedingsstoffen toegevoegd zoals vitamine D, B12 en B2. Martijn Katan, hoogleraar in de voedingsleer, noemde de AH sojadrink “beter dan melk”, omdat het ondanks een tikje meer zout, vitamine D bevat en gezonde olie gebruikt in plaats van melkvet.42
Sojaverbruik dierlijke producten
Product | Sojaverbruik per 100 gram | |
---|---|---|
EU-28 (2013) | Nederland (2013) | |
Rundvlees | 46 g | 40,0 g |
Varkensvlees | 51 g | 33,6 g |
Kippenvlees | 109 g | 60,5 g |
Gekweekte vis | 74 g | |
Ander vlees | 144 g | |
Ei | 35 g (per ei) | 3,6 g (per ei) |
Melk | 3 g | 3,4 g |
Kaas | 25 g | 30,1 g |
Boter | 4 | 6,6 g |
Gecondenseerde melk | 7 g | |
Melkpoeder | 31 g | |
Bron: Mapping the Soy Supply Chain in Europe (2015, WWF). | Bron: Sojabarometer 2014 (Nederlandse Sojacoalitie) |
Sojaverbruik dierlijke producten EU-28 (2013)
Sojaverbruik per 100 gram
- Varkensvlees: 51 g
- Kippenvlees: 109 g
- Gekweekte vis: 74 g
- Ander vlees: 144 g
- Ei: 35 g (per ei)
- Melk: 3 g
- Kaas: 25 g
- Boter: 4 g
- Gecondenseerde melk: 7 g
- Melkpoeder: 31 g
Sojaverbruik dierlijke producten Nederland (2013)
Sojaverbruik per 100 gram
- Rundvlees: 40 g
- Varkensvlees: 33,6 g
- Kippenvlees: 60,5 g
- Ei: 3,6 g (per ei)
- Melk: 3,4 g
- Kaas: 30,1 g
- Boter: 6,6 g
Milieubelasting
Volgens Alpro blijkt uit onderzoek door onderzoeksbureau Ecofys (uitgevoerd in opdracht van Alpro) dat reguliere koemelk 2,5 keer meer CO2-uitstoot; 2 keer meer landgebruik en 4 keer meer waterverbruik veroorzaakt.37 Voor de productie van sojadrink wordt wel meer soja gebruikt dan voor de productie van koemelk (92 gram versus 35 gram).27 Daar staat tegenover dat 99% van het dieet van de Nederlandse melkkoe naast soja bestaat uit andere grondstoffen zoals gras en mais.30
Amazone
Sinds de jaren ’90 van de vorige eeuw breidt de teelt van sojabonen in Zuid-Amerika zich sterk uit. Dit brengt ernstige sociale en milieuproblemen met zich mee, zoals werkloosheid, verminderde voedselzekerheid, onteigening van land, aantasting van natuurreservaten, ontbossing, erosie en watervervuiling door landbouwchemicaliën. Volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties wordt 96% van de soja die uit de Amazone-regio’s komt, gebruikt voor ‘vee’-teelt.43
Import
Nederland is na China de grootste importeur van soja ter wereld. Vanuit Nederland wordt een groot deel van de Noordwest-Europese intensieve veehouderij (kippen, varkens, kalveren) van veevoer voorzien. Ongeveer 90% van de Nederlandse invoer van soja, wordt uiteindelijk gebruikt voor veevoer. Veel van de soja wordt geïmporteerd uit Zuid-Amerika. Soja uit Zuid-Amerika is 33 procent goedkoper dan Europese soja.
Supermarkten maakten in 2011 met de veesector afspraken om de hoeveelheid importsoja te beperken. In 2015 rapporteerde Milieudefensie dat weinig van die afspraken terecht is gekomen. Ook in 2016 is de import van soja weer gegroeid (met 15 procent).36
Externe links
- Soja Barometer 2014– Nederlandse sojacoalitie
- Europeaan eet ruim 60 kilo soja– Wereld Natuur Fonds
- Sojamelk komt niet uit de Amazone – Nederlandse Vereniging voor Veganisme
- (en)Samenvatting van meta-analyses over de gezondheid van soja door Unnatural Vegan
- (en)Soy and Your Health– Artikel van Neal Barnard, M.D.
- (en)Soy: What’s the Harm?– Artikel door Jack Norris, RD
- (en)The hidden world of soy
- (en)The Growth of Soy – Impacts & Solutions– Wereld Natuur Fonds
Zie ook
Bronnen
Eerste versie geschreven door E. Dingemans, MSc . Toevoeging op Gezondheid door Elise Hiddinga, MA Asian Studies met specialisatie in veeteelt en milieuvervuiling in China.
Bronnen
- Eiwit per hectare. Wikipedia. Bekeken op 14 november 2015
- ADM Nederland. Bekeken op 2 maart 2017
- Hoe teel je soja in Nederland?. WUR.nl. Bekeken op 2 maart 2017
- Subsidie voor Nederlandse boeren die soja telen. RTLXL.nl, 8 oktober 2016. Bekeken op 2 maart 2017
- Agrifirm Plant en Alpro ontwikkelen gezamenlijk sojateelt in Nederland, Agrifirm.com, 3 februari 2016. Bekeken op 2 maart 2017
- Gisteren is onze nedersoja geoogst!, Twitter, 11 oktober 2016. Bekeken op 2 maart 2017
- Green Deal voor 10.000 hectare Nedersoja. Boerderij.nl, 7 september 2016. Bekeken op 2 maart 2017
- Hoe gezond is soja?. Radar.tv, 2 maart 2015. Bekeken op 28 februari 2017
- Hamilton-Reeves en collega’s, Clinical studies show no effects of soy protein or isoflavones on reproductive hormones in men: results of a meta-analysis. Fertility and Sterility, Augustus 2010, Volume 94, Issue 3, Pages 997–1007
- Jargin, Soy and Phytoestrogens: possible side effects. German Medical Science, 2014
- (en) Enzyme inhibitor, Wikipedia
- (en) Preuss, H.G. (2009). “Bean Amylase Inhibitor and Other Carbohydrate Absorption Blockers: Effects on Diabesity and General Health”. Journal of the American College of Nutrition, 28(3), pp. 266-276.
- (en) Lajolo FM1, Genovese MI, Nutritional significance of lectins and enzyme inhibitors from legumes. J Agric Food Chem. 2002 Oct 23;50(22):6592-8.
- (en) McCue, P.; Kwon, Yi & Shetty, K. (2005). “Anti-Diabetic and Anti-Hypertensive Potential of Sprouted and Solid-State Bioprocessed Soybean”. Asia Pacific Journal Clinical Nutrition, 14(2), pp. 145-152.
- (en) Amylase Inhibitors. Michigan Medicine, 6 augustus 2015
- (en) Preuss, H.G. (2009). “Bean Amylase Inhibitor and Other Carbohydrate Absorption Blockers: Effects on Diabesity and General Health”. Journal of the American College of Nutrition, 28(3), pp. 266-276.
- (en) Hostettmann, K.; A. Marston (1995). Saponins. Cambridge: Cambridge University Press.
- zoals (en) Dr. Edward Group DC, What Are Saponins? Discovering Their Health Benefits, 26 oktober 2016
- (en) Amy C. Keller et al., Saponins from the traditional medicinal plant Momordica charantia stimulate insulin secretion in vitro. Phytomedicine. 2011 Dec 15; 19(1): 32–37.
- Saponine, Wikipedia
- (en) Kang, Jie; Badger, Thomas M.; Ronis, Martin J.J. & Wu Xianli (2010). “Non-isoflavone Phytochemicals in Soy and Their Health Effects”. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 58, pp. 8119-8133.
- (en) Messina, Mark & Redmond, G. (2006). “Effects of Soy Protein and Soybean Isoflavones on Thyroid Function in Healthy Adults and Hypothyroid Patients: A Review of the Relevant Literature”. Thyroid, 16(3), pp. 249-258.
- (en) Todd B. Nippoldt, M.D., Soy: Does it worsen hypothyroidism?, 14 oktober 2016
- (en) Michael Greger M.D. FACLM, Thyroid Health, 8 november 2012
- (en) Hemagglutinin and Food Poisoning from Beans. Thoughtco.com
- The Growth of Soy – Impacts & Solutions (2014), Wereld Natuurfonds. Bekeken op 29 februari 2017
- Je eet veel meer soja dan je denkt!, Wereld Natuurfonds. Bekeken op 29 februari 2017
- R. Sansoucy, Livestock – a driving force for food security and sustainable development, FAO.org. Bekeken op 29 februari 2017
- Robert Hoste, Sojaverbruik in de Nederlandse diervoederindustrie 2011-2013, LEI Wageningen UR, september 2014.
- Wat eet een koe per dag?. TheDailyMilk.nl, 17 juni 2016. Bekeken op 3 maart 2017
- Nederland telt hoogste aantal melkkoeien in twintig jaar. Veeteelt.nl, 22 december 2015. Bekeken op 3 maart 2017
- Dierenartsen, Rabobank. Bekeken op 3 maart 2017
- The Growth of Soy – Impacts & Solutions (2014), Wereld Natuurfonds. Bekeken op 06 april 2020.
- Wikipedia – Sojaboon, Wikipedia
- Verdeling van de economische waarde van de mondiale sojateelt (2012), Profundo
- Import soja voor veevoer stijgt met 15 procent, Akkerwijzer.nl, 9 november 2016
- Sustainability report – A roadmap to 2020
- E. Ercin et al., The water footprint of soy milk and soy burger and equivalent animal products. Ecological Indicators 18 (2012) 392–402: “About 86% of the weight of soybean becomes dehulled soybean (DS) and about 74% of the DS weight becomes base milk. The product fraction for soybean in the product (basemilk) is thus 0.86 × 0.74 = 0.64.”
- Gebaseerd op de ingrediëntendeclaratie van Alpro Sojadrink original dat aangeeft “5,9% gepelde sojabonen”.
Alpro Sojadrink original - Sojadrink Original Fresh. Alpro.com. Bekeken op 24 december 2015
- Bijdrage melk en melkproducten aan inname van voedingsstoffen. Frieslandcampinainstitute.nl. Bekeken op 24 december 2015
- Facebookpost van Martijn Katan op 1 juli 2017
- Damian Carrington, Why you should go animal-free: 18 arguments for eating meat debunked, The Guardian, 19 juni 2020
- Voedingsaanbevelingen voor zwangere vrouwen, Gezondheidsraad (2021)
Emile Dingemans hij/hem/zijn Van maart 2018 tot maart 2023 was Emile Dingemans voorzitter van de NVV. Sinds 2023 lid van de Adviesraad van de Vegan Student Association Netherlands. Bekijk alle artikelen Elise Hiddinga Elise is sinds januari 2019 Teamleider Vegan Wiki. Bekijk alle artikelen